|
|
Kaynak türktarihim.com
Göktürkler
Göktürkler, Türk Tarihinde Türk adını ilk kez devlet unvanı olarak kullanan Türk Devletidir Göktürkler, Türk Dünyasının doğuşu ve Türk Devletlerinin temelidir Türk unvanını devlet ismi olarak kullanan ilk Türk Devletidir Türk Tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Hun döneminde, Türklük kavramı ve Türk kültürü göçebelik etkisiyle zayıftı. Göktürkler döneminde Kültürel değerler güçlenerek Türk Kimliğinin güçlenmiş, tarihin derinliklerinde Türk’lüğün yayılma sürecinde çok önemli etkileri olmuştur.*Göktürkler, Hunların yıkılmasıyla Asyaya yayılan Hun topluluklarından Aşina kabilesine dayanır. 6. YY’da Moğolistanın Kuzey Batısında bulunan Altay eteklerinde, büyük imparatorluk Juan-Juan İmparatorluğuna bağlı yaşayan Aşina kabilesi, İmparatorluğun Demir ve Dökme Çelik işçiliğini yapmaktaydı. Aşina kabilesi, Aynı zamanda kendi içerisinde de siyasi olarak teşkilatlanmaktaydı
*Bumin Kağan Dönemi (546-552)
Bumin, 540 da yönetime geçerek Aşina kabilesinin Han’ı oldu. Aşinalar, Bumin’in yönetiminde ticari faaliyetler için Çine ilerlediler. bölgedeki önemli güçlerden Topa İmparatorluğu zayıflamış, Doğu-Batı Topa olarak bölünmüştü Batı Topa İmparatorluğu, rakibi Doğu Topa ve Juan-Juanlara Aşina kabilesine yaklaşıyordu. Bumin Han, 546 da oymağının ürünlerini sunmak ve ticareti güçlendirmek için batı Topa’ya elçi gönderdi. Töles adı ile ortaya çıkan Kaokü’ler Juan-Juan’lara saldırı içindeydiler. Bumin Han, Juan-Juan İmparatorluğuna hizmet için siyasi bir manevrada bulunarak Tölesleri ve bir yenilgiye uğrattı ve kendisine bağladı. Bumin Han, güçlendi
Bumin Han, galibiyetten cesaret alarak Juan-Juan Başbuğunun kızını ister. Başbuğ, Bumine elçi göndererek “Siz Bizim Demircilik Yapan Adi Kölelerimizsiniz, Buna Nasıl Cesaret Edersiniz diyince . Bumin elçiyi öldürür ve iyice zayıflayan Batı Topa İmparatorunun kızını ister. kabul edilir 551 de Bumin Han ile Batı Topa Prensesi evlenir. Ve ittifak kurulur 552 de ise Batı Topa ile birleşerek Juan-Juan İmparatorluğuyla savaşır. savaşın sonunda Juan-Juanları kesin bir yenilgiye uğratarak Yabgu’luğunu ilan eder. Göktürkler, bu tarihte kurulmuş ve ilan edilmiştir Bumin Kağan, 552 de Göktürkler Devletini kurdu, aynı sene vefat etti. Vefatıyla Göktürklerin Sağ Yabguluğuna oğlu Kolo, Sol Yabguluğa oğlu İstemi gelmiştir.
Kolo (Kara) Dönemi (552-555)
Kolo, kısa bir süre yönetimde kalmıştır. yönetiminde Juan-Juan İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Moğolistan bölgesini Göktürklere bırakarak bir kısmı Topa Devletine, bir bölümü Avrupa’ya sığındı. Göktürkler ve Topa devletleri arasındaki anlaşma gereği, Topa Devletine sığınan Juan-Juan’lar Göktürklere teslim edilir ve 555 yılında öldürülürler. Juan-Juan’ların yıkılmasıyla Göktürkler yüzünü Moğolistan ve Tibet’e çevirir. Ancak Kolo, ilerleyemeden vefat eder* ve yerine kardeşi Mukan gelir.
Mukan Dönemi (555-572)
Mukan uzun süre Göktürk Hakanı oldu. Mukan Han Göktürklerin yükselme dönemidir Mukan yönetimindeki Göktürkler, Batı Topa ile İttifak ederek Moğolları ve Tibetlileri yenerek topraklarını genişletirler. Batı Topa 557 de yıkılınca bu devletin kalıntıları Göktürklere katıldı Topa İmparatorluğu, Türk topluluklarının içerisine karıştı Mukan, topraklarında güçlenmeye çalışan Juan-Juanların üzerine büyük bir saldırı düzenler. ve beyleri öldürülür halkı kılıçtan geçirilir Juan-Juan’ların siyasi birlikleri dağılır ve Çine sığınırlar. Göktürkler ile Çin arasındaki dostluk gereği kaçan Juan-Juan’lar Göktürklere teslim edilir. Mukan bu topluluklarıda öldürerek Juan-Juan kalıntılarını temizler
Juan-Juan’lardan sonra Doğu Kitaylarıda yıkarak topraklarını genişletir ve Kıtaylar Koreye göç eder Kuzeydeki Kırgızları egemenliğine alır, kuzey bölgesindeki dağınık boyları kendisine katarak* bozkırdaki Türk egemenliğini sağlar Mukan imparatorluğun doğusunu yönetir. Batıyı idare eden Sol Yabgu İstemi Altayların Batısını, Isık gölü ve Tanrı dağlarına kadar olan bölgeyi hakimiyetine almıştır. İstemi Yabgunun Batıdaki baskısıyla Sasaniler ve Bizans ilişki kurar Önemli ticaret kaynağı İpek yolunun denetiminde Sasanilerle iyi geçinilir ve ortak hareket edilir. İstemi, Türk İmparatorluğu Akhunların üzerine gitmek için Sasanilerle iş birliği yaparak Akhunları yıkıp topraklarını Sasaniler ile paylaşır
İstemi ile Sasani’ler arasındaki iyi ilişkiler İpek yolunun denetiminde anlaşmazlığa dönüşür İstemi Sasani’lere karşı Bizans ile iyi ilişkiler kurar Bizans, ipek yolu ticaretinin Sasaniler aracılığıyla yapılmasından memnun değildir. İstemi yabgu ile ittifak yapılır. ittifaktan sonra 19 yıl sürecek Bizans-Sasani savaşları başlar İran’ın Müslümanlığa geçişi bu mücadele dönemindedir Mukan döneminde Çin’in iç karışıklarla boğuşması ve Doğu/Batı olarak bölünmesi Göktürklerin işini kolaylaştırır. Mukan döneminde, Göktürk İmparatorluğu genişleyerek Bozkır İmparatorluğu haline gelir.*
İç karışıklıklarda güçsüz kalan Çin Göktürklerin desteği için Mukan Han’a bolca armağan ve elçi göndermiştir. armağanlar, Çin-Göktürk bağlılığını pekiştirir.
Mukan, Çin’e elçiler gönderir. Çine giden elçilerin genellikle bol armağanla dönmesi üzerine elçilik Türk soylularının istediği bir görev haline gelir ve kurumsallaşır Mukan 572 yılında vefat eder. vasiyeti üzerine oğlu değil kardeşi Tapo geçer.
Tapo Dönemi (572 - 581)
Tapo, ağabeyi gibi Çin ile iyi ilişkiler kurarak, Çin’in karışıklıklarından istifade etmeye çalışır. Çin’den gelen armağanlarla Çin ile ticaret gelişir Onbin Türk Tüccar Çine yerleşir. bu tüccarlar geniş ayrıcalırklarla Çinde ticaret yapar. Türk tüccarlar Çin ekonomisini ele geçirmeye başlar. Çin ile ticaretin artmasıyla Türk boylarında Çin kültürü yayılır. Türk beylerinde Çin özentisi oluşur. bir misyonerin “Çin’lilerin Zenginlik Kaynağının Budizmden Kaynaklandığı” sözüne Tapo inanır ve Budist olur tapınak ile buda heykeli yaptırır. Budizmi korumak ve yaşatmak için seferberlik ilan eder. Çin yaşamına özenen Tapo, ikiye bölünen Çin’in ilişkilerinde başarısızlığa uğrar. 577 de Doğu ve Batı Çin arasında savaş meydana gelir. Doğu Çin yenilgiye uğrar ve ortadan kaldırlır.
savaştan sonra Göktürkler ilede anlaşmazlıklar başlar ve Tapo, ordusu ile Çin’in içlerinde Pekini yağmalar. Chou’ların TSİ prensini kaçırmalarına göz yumunca saygınlığı azalır.*Tapo, Doğuyu İstemi Yabgu ise uzun süre imparatorluğun Batısını yönetti önemli bir güçtü Sağ Yabgu Tapo’ya bağlıydı Kazandığı zaferler ve elde ettiği güç ile kendi kararlarıyla hareket ediyordu. İstemi’nin Tapo’dan bağımsız hareket etmesi Göktürkleri zora soktu İstemi 576 da öldüğünde yerine oğlu Tardu geçti. Tapo’nun yönetimi zayıfladı. Çin ile ilişki kuramayan Tapo, İmparatorluğun zayıflamasını önleyemedi. Tapo, hakimiyetini ikiye ayırdı doğuya kardeşi Kolo’nun oğlu Işbara’yı, batı tarafına küçük kardeşi Jotan’ı tayin etti.*
Tapo ile Chou ve TSİ arasındaki anlaşmazlıklar iç işlerini etkiledi karışıklıklara neden oldu. Çin karışıklıklarla mücadele etmekteyken Sui sülalesi, Çin’in egemenliğini eline geçirdi. Çin ilk kez ulusal bir birliğe kavuştu ve 400 yıllık kargaşa sona erdi.*
Çinin ulusal birliği gerçekleştirdiği 581 de Tapo kağan vefat etti yerine Kolo Kağanın oğlu Işbara geçti yönetim kavgası baş gösterdi
Işbara Dönemi (581-582)*
Bumin’in oğlu Kolo Kağanın oğlu olan Işbara, amcası Tapo’dan sonra yönetime geçti. Göktürkler karışıktı ve zayıfalamışdı. Batı kanadının Yabgu’su İstemi’nin ölümünden oğlu Tardu, babası İstemi gibi doğu kanadının istemiyor, yönetimi tek başına ele almaya çalışıyordu.*Çin, ayrılığı körükleyerek Tardu’ya hediyeler gönderdi Doğunun Yabgu’su Işbara’yı tanımadığı, kendisinin muhatap kabul edileceğini bildirdi Tardu’yu Işbara’ya karşı kışkırtdı. Çin’deki onbin Türk tüccarını sınır dışı etti. Işbara zor duruma düşdü. kıtlık ve yoksulluk baş gösterdi. Doğu’daki boylar Batı’ya göç etti.*
Çin’in Tardu’ya desteğiyle, Tardu egemenliğini ilan etti ve İmparatorluk yıkılarak ikiye bölündü
Göktürklerin yıkılmasıyla Batı Göktürklerin başına Tardu, Doğu Göktürklerin başına Işbara geçti.*
Kaynak türktarihim.com
Doğu Göktürk Devleti
Büyük Göktürklerin yıkılıp ikiye bölünmesiyle ortaya çıkan Doğu Göktürkler, Türk Tarihinde dönüm noktasıdır. Kültürel ve Sosyolojik açıdan Hunlara göre çok hızlı ilerleyen Bozkır Türkleri, Göktürk döneminde asya steplerine ve coğrafyaya dağılarak onlarca Türk İmparatorluğuna zemin hazırlamıştır. Doğu Göktürklerin yıkılmasıyla ortaya çıkan Türk İmparatorlukları, Türk kültürünü ve varlığını orta asyadan Ortadoğu ve Avrupaya genişletmiştir.*Göktürk İmparatorluğunun Yabgusu Işbara, Çin baskılarıyla zayıflamış İmparatorluğun Sol Yabgu’su Tardu’nun Çin ile ittifaka girip ihtiraslarına kapılarak yönetimi alma çabası neticesinde İmparatorluğun batısını Tardu’ya bırakmak zorunda kalmış Doğuyu içinde bulunduğu zor imkanlara rağmen ayakta tutmustu
Işbara Dönemi (582 – 587)
Göktürklerin yıkılmasıyla zorda kalan Işbara, İmparatorluğunu zor şartlarda ayakta tutuyordu. Batıda Tardu’, doğuda Çin baskısında kalan Işbara, içeride Çin misyonerleri ve hainlerle uğraşıyordu. Işbara, şüphelendiği komutanlarını öldürdü Öldürüleceğini anlayanlar Çin’e sığındılar. Işbara kudretini kaybetmişti. Büyük Türk Yabgu’su, halkının için Çin ile iyi geçinmek zorundaydı.*
585 te, Çin’e barış teklif etdi. Çin diplomatı Işbara’ya hakaret ederek Türk Kültürünü yozlaştırmak ve Çin’lileştiremek istedi Işbara, Çin’e bağlanmayı kabul etti ancak Çin’lileşmeyi reddetti. Çin İmparatoruna gönderdiği mektupta şu ifadeler yer alır.*Size bağlı kalacak, haraç verecek, kıymetli atlar hediyece edeceğim. Fakat dilimizi değiştiremem. Uzun saçlarımızı kestiremem. Halkıma Çinli elbisesi giydiremem. Adetlerinizi, kanunlarınızı alamam. Bu konuda Bütün Milletim çarpan tek bir Yürektir”*Işbara, mücadele döneminde vefat etmiş, yerine kardeşi Yehu geçmiştir.*
Yehu Dönemi (587 – 589)
Işbara’nın ölümüyle yönetime geçen kardeşi Yehu 2 yıl yönetimde kalabildi. Işbara dönemindeki çin sorunların devam etti daha da kötüye gitti Türk boyları ayaklandı. Gücünün yegane kaynağı olan Türk topluluğu, göçlerle dahada zayıfladı. Yehu’dan sonra yerine kardeşi Tülan geçti.*
Tülan Dönemi (589 – 600)
Tülan dönemi, Yehu döneminden farksız değildi sorunlar derinleşti Yönetimde olduğu 11 yıl da l ülkeyi kurtaramayan Tülan, Çin’in baskılarına karşı koyamadı Türk boylarının ayaklanarak Çine irtica etmelerinin önünü alamadı. Tülan’dan sonra yerine kardeşi Kimin geçti.
Kimin Dönemi (600 - 609)
Kimin döneminde Çin’in Doğu ve Batı Göktürkler üzerindeki baskıları arttı. Çin’li diplomatlar Türk prenslerini birbirlerine düşürdü Kimin’in karısı Çin’li bir prensesti. Çin ile iyi ilişkiler kuran Batı Göktürk İmparatorluğunun Yabgu’su Tardu, Doğu Göktürkleri hakimiyet altına almak isteyince Çin ile arası açıldı (607). Çin Kimin’i Tardu’ya karşı kullandı. Kimin Çin hakimiyetini kabul etmiş, Işbara’nın reddettiği yozlaşma ve Çinlileştirmeyi hayata geçirmeyi taahhüt etmişti.*Kimin döneminde Göktürkler varlık gösterememiş, esaret Kimin dönemindede devam etmiştir. 609’da Kimin’in ölümüyle oğlu Şipi geçti.*
Şipi Dönemi (609 – 619)
Şipi dönemi, Doğu Göktürk’lerin çöküşünü durdurdu. Babası gibi oda Çinli prensesle evliydi ancak Çin’in faaliyetlerine izin vermedi. Yönetimi eline aldığı ilk yıllarda iç karışıklıklara öncelik vererek huzursuzlukları giderdi ve isyanların önledi Batı’da Tibet, Doğuda Amur’a kadar olan bölgeyi hakimiyetine aldı.*Şipi, Çin ile iyi ilişkiler kurmadı Çin'e karşı koydu mücadeleciydi. Batı Göktürk Yabgu'su Çulo Çin ile işbirliği yaparak Çin'e yerleşmişti. Şipi, Çulo'nun Çin ile işbirliğinden hoşlanmadı ve Çulo'yu öldürdü.*Doğu Göktürk’lerin güçlenmesi Çin’in hoşuna gitmedi. İç karışıklıklarla Türk dirliğini zayıflatmakta başarılı olmuştu. Aynı yöntemi kullanarak Şipi’nin kardeşi Çiki Şad’a hakanlık teklif etti. Çin’in art niyeini fark eden Çiki Şad, teklifi reddederek kendisine vaad edilen Çinli prensesi geri gönderdi.
Çin, Şipi’nin emrindeki bir komutanı öldürerek, İşbirliği için öldürülüp aralarındaki dostluğu iade ettiğini söyledi. Şipi’nin komutanlarına olan güvenini ortadan kaldırmayı düşünen Çin, Şipi’nin oyuna gelmemesiyle başarısız oldu. Şipi, girişimlerin amacını biliyordu.Çinin art niyet peşinde koştuğu için Dost kalamayacaklarını öne sürüp Çin’e ödenen haracı kesti ve savaş hazırlıklarına başladı.*Şipi, Çin İmparatorunun kuzeye gideceğini haber alıp onu ele geçirmek için yola çıktı. Karısı haberi Çine ulaştırdı. Haberi geç alan Çin imparatoru, dönerken Şipinin ordusuna çaresiz yakalandı. karısı Şipi’ye ülkede isyan çıktığını haber etdi ve Şipi’nin geri dönüp Çin imparatoru kurtulsada çin yönetimi tehlikeye girdi.*
Şipi 617 de, emrinde bulunan ve Çini yağmalayan Çinli kumandanlardan birini Çin İmparatoru ilan etti. Başka bir Çinli kumandanıda Batı Çin Kağanı ilan ederek Sui hanedanlığına sefere çıktı.Çin valilerinden Li-Yüan’ı himayesine aldı. Sui hanedanlığına son vererek Li-Yüan’ı İmparatorluğa getirdi. Li-Yüan Şipi kağan’a 30.000 Ton ipek ve yıllık vergi verdi Göktürk’ler bir kez daha Çin’i vergiye bağladı.*Çin’de Sui’lerin hakimiyeti son buldu Li-Yüan TANG sülalesini kurarak 300 yıl sürecek hanedanlığını ilan etti.*Şipi, 619 da vefat etti ve yerine kardeşi Çulo geldi.*
Çulo Dönemi (619 – 621)
Çulo, kardeşinin sert siyasetine devam etti Şipi yardımıyla İmparator olan Li-Yüan’ın tavrı değişti. Doğu Göktürk’lere sert tavır aldı Çulo da Çin’li Prensesle evliydi. 621 yılında karısı tarafından zehirlenerek öldürüldü. Yerine kardeşi Kie Li geçti.
Kie Li Dönemi (621 – 630)
Kardeşi Çulo’dan yönetimi aldı Kie Li, Şipi ve Çulo gibi Çin’e karşı sert tavır aldı hırslı ve cesur olsada ülkede başarılı olamadı. Çin ile Yaptığı düzensiz ve başarısız savaşlarda muvaffak olamadı ve yönetimi zayıfladı.*kendisine bağlı olan Çin toplulukları Çin’e geri döndü Tardus, Bayirku, Uygur gibi topluluklar ayaklandılar.*630 da yaptığı savaşta Şehir kuşatmasında başarısız oldu esir alınarak Çin’e götürüldü ve öldürüldü. Kie Li den sonra siyasi bütünlük bozuldu ve Doğu Göktürk Hakanlığı yıkılarak hakanlığa bağlı topluluklar bölgeye dağıldı.*
Büyük Türk Kahramanı Kürşad (639)
Türk Hakanının oğlu Kürşad Çinde muhafızdı cesur bir Türk prensiydi 39 çerisiyle çin imparatorunu öldürme planı yapıyordu, tüm hazırlıklarını yaptı ancak fırtınada planı bozuldu. Kürşad, ve 39 çerisi yılmadı Çin sarayını bastı yalnızca 40 kişiyle yüzlerce Çin askerini öldürdü Türk’lüğün yenilmez ruhunu ve esir edilemez karakterini belleklere kazıdı. Kürşad’ın savaşı efsanevi bir mücadele ve Türk boylarını ateşleyici bir güçtü
*
Kaynak türktarihim.com
Batı Göktürk Devleti
Göktürk İmparatorluğunun yıkılmasıyla, devletin doğusunu yöneten sağ Yabgu Işbara ile devletin batısını yöneten Tardu arasında ayrılık ve mücadele başladı Tardu, Sağ Yabgu Işbaradan yönetimi ele alma mücadelesine girişti. Çin ile mücadele eden Işbara, Tarduya karşı koyamadı Ülkenin batısını Tardu’ya bırakdı. Tardu kendi yönetimini ilan ederek Göktürk İmparatorluğunun batı kanadını almasıyla Göktürkler ikiye bölündü ve Batı Göktürk İmparatorluğu oluştu.*
Tardu Dönemi (583 – 603)
Tardu, yönetiminde Batı Göktürkler kurulduktan sonra önemli bir hakimiyet alanı kazandılar 600 yılına kadar Tibet’in batısından Kırım’a kadar genişleyerek muazzam bir coğrafyaya hükmettiler Doğu Roma İmparatorluğu ile mücadelede zayıflayan Sasaniler üzerinde baskı kucak hale geldiler amacı olan Doğu Göktürkleri hakimiyet altına almak ve Türk birliğini sağlamak için Çin’i kontrolde tutmak maksadıyla hazırlıklara başlandı. 600 yılından itibaren ilerleyişini ve kontrolünü sürdüren Tardu, Çin’in kuzeyine ilerledi. Yaptığı son seferde, Tardu’nun güzergahını öğrenip güzergahı su kuyularını zehirlemesiyle orduda ağır zayiat meydana geldi. zayıflayan Tardu’nun, sonraki seferleri başarısızlıklarla sonuçlandı.*Çin seferindeki başarısızlıklar ve ordusundaki ağır zayiat nedeniyle Töles’de bulunan Türk boyları isyan ederek Tardu’yu öldürdüler.* Tardu’nun ölümünden sonra yerine Çulo kağan geçti.
Çulo Dönemi (603 – 611)
Çulo Kağan, Tardu’dan sonra yönetime gelmişti Tardu gibi mücadeleci bir tutum izlemedi. Çulo , Tardu’nun aksine Çin ile iyi ilişkiler içerisine girdi Çulo, Çin egemenliğini kabul ederek Çin’e yerleşti. Doğu Göktürk kağanı Şipi, Çulo’yu Çinden alarak öldürdü. Çulo dönemi, Batı Göktürkler’in çöküş sürecidir Çulo’nun ölümünden sonra yerine amcası Şikoei geçti.*
Şikoei Dönemi (611 – 618)
Şikoei, Çulo’dan sonra yönetime geçti Çulo döneminde Çin egemenliğine giren Batı Göktürkler’i kurtaramasa da Çin ile münasebetlerden uzak durmaya çalışarak kısa bir süre ülkeyi yönetmiştir.*
Tong Yabgu Dönemi (618 – 628)
Tardu’nun küçük torunu Tong Yabgu, döneminde, Çin egemenliğindeki Batı Göktürkler, Çin’deki iç karışıklıkların etkisiyle bağımsız hareket etti Tong Yabgu, ordudaki düzensizlikleri giderdi yeni bir Ordu kurdu ayaklanmış Töles boylarının isyanlarını bastırdı. Tong Yabgu, batıda Sasaniler ile savaştı (619). savaşta başarılı olamayan Tong yabgu, yenildi göktürkler zayıflamaya başladı. yenilgiden sonra ülkeyi yöneten Tong Yabgu, gücünü yitirdi giderek zayıfladı.*Töleslerin (On-Oklar) yeniden ayaklandı Batı Göktürk’ler yıkılma sürecine girdi. 628 de, Amcası Sebi ile yaptığı mücadelede öldü
Se Yabgu Dönemi (628 – 630)
Tong Yabgu’nun ölümünden sonra yerine oğlu Se yabgu geçti. Tong Yabgu’nun ölümünden sonra zayıflayan Batı Göktürkler ikiye bölündü. Devletin batısını Nusepi Boyu, doğu bölümünü Tulu boyu aldı. 2 yıl gibi çok kısa süre yönetimde kalabilen Se Yabgu, Çin egemenliğindeki ülkesini boyundurukdan kurtaramadı.*
Hsili Dönemi (630 – 633)
Hsili, Se Yabgu’dan sonra yönetime geçti. Batı Göktürkler çöküş ve Çin egemenliğinden kurtulamadı kurtulamadı. Hsili, Se Yabgu’nun ölümü ve Doğu Göktürklerin yıkılmasından sonra Çinde hedef haline geldi. Hsili, Kısa süre yönetimde kaldı varlık gösteremedi. Çöküş dönemi, Hsili yönetiminde de devam etti.*
Işbara Dönemi (634 – 639)
Işbara dönemi, Batı Göktürklerin son dönemlerindeki bocalama evrelerindendi Çin egemenliği arttı. Doğu Göktürk’lerin yıkılması ile Çin, Batı Göktürk’lerde tüm politikalarını hayata geçirdi. Işbara döneminden sonra iç karışıklıklar ve yönetimsizlikler nedeniyle yerine bir Kağan geçemedi.*
Jubi Dönemi (645 – 650)
İç karışıklıklar, kendi başlarına buyruk yönetim ve Çin’in ağır baskılarıyla 6 yıl kadar yönetim altında yaşayamayan Batı Göktürkler, 645 te Jubi kağan’ın yönetimi almasıyla varlık göstermeye çalışsa da devlet, yıkılmaya girmişti. Jubi Kağan döneminde isyanlar bastırılmaya çalışılsada başarı sağlanamadı Devlet eski gücünde değildi varoluş mücadelesi sürdürmekteydi.*
Holu Dönemi (651 – 657)
Jubi’den sonra yönetime geçen Holu Kağan, toparlanma çabalarında başarı elde edemedi. Çin’e karşı Türgişler ve Karulklar ile birleşerek Çin ile mücadele etmeye başlasa da başarılı olamadı.ve Son girişilen mücadelede Batı Göktürk Kağanlığı son buldu.*
Kaynak timetürk.com
Bumin Kağan*****
Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu Bumin Kağan...
Göktürk İmparatorluğu'nun kurucusu Bumin Kağan'ın doğum tarihi kesin olarak bilinmesede*552*de hayatını kaybetmiştir. Babası Nadulu, Türk aşiretindendi. Bumin Kağan, Göktürk ve Töles kabilelerini tek bayrakta toplayarak Juan-Juan devletine karşı savaşmış. Kısa zamanda bu devletden kurtularak*Çin ile ilişkiler*kurdu.
Çin prensesiyle evlenen Bumin daha sonra Çindeki karışıklıkdan yararlanarak yeni bir Türk imparatorluğu kurdu. Devletin kuruluşundan kısa bir süre sonra hayatını kaybetti. Kurulan devletin başkenti Orhon kıyılarında, Ötüken Dağı etekleriydi. Kardeşi*İstemi Yabgu, kendisine büyük yardım etmiştir.
Göktürk devleti, ilk Türk imparatorluğu Hun devletinden 7 yüzyıl sonra aynı topraklarda kurulmuşsa da Türk''*ismini taşıyan ilk devlet Bumin Kağan'ın kurduğu imparatorlukturBumin Kağan'ın Türk tarihindeki yeri ayrıdır. Bumin Kağan*551*de*Prenses Chang*ile evlenerek Batı Vey hanedanı ile akrabalık kurdu. 552 de Huang'ın kuzeyinde Cücenlere ağır bir darbe vurarak bu devleti ortadan kaldırdı. Ve Ötüken merkezli Göktürk Kağanlığı'nı kurdu.Bumin büyük başarıları sayesinde*''İllig Kağan''unvanını aldı. Devletinin
batısını küçük kardeşi İstemi Yabgu'ya verdi. Bumin Kağan'ın ölümünden sonra yerine oğlu İssik Kağan geçti. İssik hayatını kaybedince yerine kardeşi Mukan Kağan geçmiştir.
Moğolistan'da Orhun nehri yakınlarında bulunan Kül Tigin Yazıtlarında "Üstte mavi gök, altta yağız yer ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf düşman imiş. Ordu salarak dört taraftaki milleti hep almış, tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş."*şeklinde Bumin Kağan'dan bahsedilmektedir.
Kaynak sivaspostası.com
GÖKTÜRK VEZİRİ BİLGE TONYUKUK KİMDİR
Ben Bilge Tonyukukum. Çin ülkesinde doğdum. Türk bodunu Çine bağlı idi. Türk bodunu baş bulamadan Çinden ayrıldı, bir baş buldu. O başı bırakıp yine Çine döndü.Türk bodunu öldü, eridi, yok oldu. Türk bodununun yurdunda boy kalmadı. Uzakta, dışarıda toparlanıp yedi yüz oldular İki bölüğü atlı, bir bölüğü yaya idi. Yedi yüz kişiye yol göstereni, büyüğü şad idi. Katıl dedi, katılanı oldum: Bilge Tonyukuk. İlteriş kağan olunca Güneyde Çini, Doğuda Kıtaynı, Kuzey?de Oğuzu öldürdü. Bilgesi, çavuşu ben kendim idim. Kuzeyde Kara Kumuğda oturur idik.Bilge Tonyukuk yazıtlarında Türklerin Çin esaretine düşmesi ve İlteriş Kutluk Kağan önderliğinde tutsaklıktan kurtuluşu şekilde anlatılıyor.
sohbetlerimizde ve konuşmalarda adı* çok geçen, fakat hakkında hemen hiç kimsenin bilgisi olmadığı meşhur ama meçhul tarihsel şahsiyetlerden birisi de ünlü Türk veziri ve bilgesi Tonyukuktur. I. Göktürk İmparatorluğu önce Batı ve Doğu Göktürk olarak ikiye ayrılır. Ardından, Çin a bu devletleri birbirine düşürür, devleti idare edecek çapta devlet adamları olmadığından 630 da Göktürk Devleti ard Çin istilasına uğrar,ve Türkler için 680 yılına kadar elli yıl aralıksız sürecek esaret hayatı başlar. Binlerce yıllık Türk tarihinde Türkler iki kere esaret yaşamıştır. Bunlardan birincisi 630-680 yıllarındaki Çin esareti, diğeri I. Dünya savaşında Anadolunun uğradığı işgal sonrasındaki esarettir.
630-680 Yıllarında Çin boyunduruğunda yaşanan esaret, Türkler için matemdir. Orhun kitabelerinde bu durum şöyle anlatılır Beylik evladın kul, hatunluk evladın cariye oldu, ülkeli bodun idim, şimdi ülkem nerde Kağanlı bodun idim, şimdi nerede kağanım
Çin esaretinde Türk soyluları ve prensleri ayaklanır ayaklanmaların hepsi Çin tarafından acımasız ve kanlı bir şekilde bastırılır Türk varlığı tehdit altındadır. Çin esaretinde yaşayan Prenslerin, soyluların çoğunluğu Çin adları taşımıştır. Türk kağanları* Çinlilerce atanmaktadır. Türklerin esaret zamanında en çok ses getiren ayaklanması Gök-Türk prensi Kür Şad ve 39 arkadaşının gerçeklestirdi
Çinin Eski T`ang Sülalesi Tarihinde şöyle bahsedilir: "T`u-li Kağanın biraderi shuai, ile -kuanın saltanatında 627`lerde, huzura çıkmış ve saray muhafızları sanggünü olarak atanmıştı. 13. yıl 639 da çin imparatoru Ch`angsaraydan çıkıp ch`eng Sarayına yola koyulduğunda, shuai, kendi bölüğünden 40 kişi ile anlaştı; bunlar geceleyin İmparatorun ordugahına sokuldular; duvarı aştılar; yaylarını gererek ok atdılar onlarca saray muhafızını öldürdüler. Garnizon kumandanı Sun askerleriyle cesurane bir şekilde hücuma geçince, geri çekildiler kuzeye, Wei suyuna kaçtılar; maksatları bölüklerine gitmek idi. Fakat hepsi yakalandı ve idam edildi. Ho-lo-ku affedildi ve
Tepelere sürüldü.
T`u-li Kağan,* Kür Şad`ın ağabeyi Tulu Han`dır. shuai de Kür Şad`dır. Ho-lo-ku Kür Şad`ın ihtilali başarılı olsa idi Türk Kağanı ilan etmeyi düşündüğü yeğenidir. Türklerin esaretine kesin olarak *680 de son veren Kuzey Çindeki ayaklanmayı organize eden *Aşına ailesinden Kutlugtur. Göktürkler ve Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşına sülalesindendir. Başlangıçta 17 kişi olan İsyancılar, kısa zamanda 5 bine yükselir. Bunlar arasında ünlü devlet adamı ve kumandanı Tonyukuk da vardır. Tonyukuk sözcüğü, giysisi yağlı anlamındadır. O dönemde, lekeli giysi, zenginlik ve cömertlik? belirtisiydi.Kutlug ile Tonyukuk önce Kuzey Çine baskın yaparlar(681). at, koyun, deve ele geçirirler ve Gobi Çölü ile Orhun ırmağına çekilirler.
682 Yılında gerçekleşen inekler Gölü savaşında Oğuzlar mağlup edilerek, Türklerin kutlu toprağı Ötüken yaylası ele geçirilir. Kutlug, kağan ilan edilir ve il-teriş İli, yani devleti derleyip toplayan unvanını alır. kurulan II. Göktürk Hakanlığı, Kutlug tarafından teşkilatlandırılır. Bir kardeşi yabgu, Kapgan adındaki diğer kardeşi Şad tayin edilir. Tonyukuk
aygucı (Devlet baş müşaviri, danışmanı) olur.
Türk istiklalini yeniden temin eden Kutlug Kağan, Çine* karşı çok sefer düzenler ve 693 yılında ölür. Gök-Türk hakanlığı kısa zamanda kuzeyde Kögmen dağına, batıda Altaylara, doğuda Kerulen ve Onan nehirleri vadilerine hakim olur. Türk boyları ve yabancı kavimler itaate alınır.
Tonyukukun, İlteriş Kutlug Kağanla birlikte verdikleri mücadele Tonyukuk yazıtlarında şu şekilde anlatılır: Türk bodununa pusatlı yağıyı silahlı düşmanı yaklaştırtmadım. Damgalı at yürüttürmedim. İlteriş ve ben kazanmasaydım il bodun yok olacaktı. Kazandığı için ve de kendim kazandığım için il yine il, bodun yine bodun oldu.
İlteriş Kutlug Kağan öldüğünde oğulları Bilge ve Kül Tigin çocuk olduklarından, Gök Türk kağanlığına kardeşi Kapgan geçer. Çin kaynaklarında adı Mo-Ço dur Kapgan? Kağanın adı, *Türkçede Fatih anlamında Çin kaynaklarında* ise genç ihtiraslı? ve haşindir Kapgan, kağanlığı döneminde en tehlikeli rakip Çin sürekli baskı altında tutmuş, onlardan sürekli haraç almış, Çin egemenliğinde yaşayan Türkler ana yurda geri toplamıştır
Asya kıtasındaki Türkleri Gök Türk devleti çatısında toplayıp Türk boyları arasındaki isyanları sertlikle bastıran Kapgan Kağan, Dokuz Oğuzların bir ayaklanmasını bastırdıktan sonra Ötügene dönerken Oğuz boyu Bayırkuların pususunda 716 da öldürülür.Kapgan Kağanın ölümüyle Gök Türk tahtına oğlu İnal Bögü geçer. Ve İlteriş Kutlug Kağanın oğlu Bilge *bir darbeyle onu devirerek başa geçer. İnel Kağan ve yandaşları öldürülür.
Bilge Kağan, Türk tarihinin en önemli figürlerindendir kardeşi Kül Tigini başkomutanlığa, Tonyukuku başvezirliğe getirir. Bilge Kağan, göçebe Türk boylarını yerleşik hayata geçirmeye çalışır. bunu Başvezir Tonyukuk tarafından kabul etrmez. Tonyukuk: Türk boylarının dört duvar arasında yerleşik hayata geçmesi durumunda yok olacağını, çünkü nüfusça Çinlilerin yüzde biri kadar olan Türklerin kuvvetli zamanlarında Çine akınlar düzenlediklerini, zayıf düştüklerinde ise kaçıp saklandıklarını, yerleşik hayata geçerlerse bunu gerçekleştiremeyeceklerini ve ulus olarak yok olabileceklerini, Bilge Kağana iletir.
Bilge Kağan, Türk ülkesinde Budizme ve Taoizme tapınaklar kurdurarak, Türk Milletini Budist yapmak ister. Fakat Başvezir Tonyukuk kabul etmez. Ona göre,* Budizm ya da Taoizm gibi insanlara miskinlik aşılayan Uzakdoğu dinlerinin resmi devlet dini? olarak tanınması* Türklerdeki
savaşçılık ruhunu? öldürecek ve Türk varlığı sona erecektir. Büyük Türk Veziri Bilge Tonyukuk 725 yılında vefat eder. Batılılarca Göktürk Bismarckı olarak adlandırılan Tonyukuk, Türklerin istiklalini kazandığı II. Doğu Göktürk Devleti zamanında 50 yıl devlet hizmetinde bulunmuştu Tonyukuk, Türklerin sadece askerlik ve devlet işleriyle uğraşmamış, ayrıca Türk milli kültüründe ciddi çabalar göstermişti. O, Türklerin milli benliği ile uyuşmayan çabalara karşı çıkmıştır.
Türklerin yerleşik hayata geçmesine ve ,Budizm ve Taoizm gibi Uzakdoğu dinlerinin Türklerin savaşçı yapısını törpüleyeceğini düşünerek, karşı çıkmıştı. O, Türk milli yapısına büyük katkıda bulunmuş büyük bir bilgeydi.Bilge Kağanın kardeşi cesaret ve cengaverliğiyle meşhur Kül Tigin 731 de 47 yaşında ölür. Çok sevdiği kardeşinin ölümü Orhun yazıtlarında şu şekilde anlatılır: Kardeşim Kül-Tegin öldü. Görür gözün görmez oldu. Bilir bilgim bilmez oldu. Yaşlandım. Gözden yaş, gönülden feryat gelerek yanıp yakıldım.*İki büyük* yardımcısını kaybeden Bilge Kağan 734 te Buyruk-Çor adlı bakanı tarafından zehirlenerek öldürülür. *50 yaşında idi. Kendi adına dikilen kitabede şöyle demektedir: Ey Türk milleti ! Üstte gök yıkılmaz, altta yer delinmezse, senin devletini, töreni, kim bozabilir Bilge kağandan sonra hatunu, oğlu adına devleti idare eder. Fakat, hakim olamaz. Uygurlar, Karluklar, Basmıllar ayaklanırlar. Uygur başbuğu Kutlug Bilge Kül hakanlık tahtına oturur 745 te Ötükende Gök-Türk iktidarı sona erip, Uygur-Türk devleti başlar.
Kaynak türkçüturancı.com
AŞİNALAR
Yüzlerce sene Türklerle beraber yaşayan, sayıca ve kültürce Türklerden aşağı olan ve Türklerden etkilenen Moğollar, 10. asırdan sonra toplum ve devlet yapısıyla, Türkleri taklit ettiler. bunun dışında yol izlemeleri mümkün değildi. kendilerine örnek olarak iki devlet vardı birisi Çin, diğeri Türklerdi. Çini benimsemeleri yaradılışlarına aykırıydı. Türk-Moğol Devletinin kuruluşundan sonra, Kubilay Kağan'ın düştüğü hata bunu ispatlamaktadır. O zaman karşılarında yegane Türk devlet teşkilatı bulunuyordu; ve onu seçtiler.
Türklerle uzun yıllar birlikte yaşayarak, onlardan tarihi ve kültürel pek çok şeyi alan Moğolların destanlarına baktığımızda, karşımıza iki kabile çıkar. Bunlardan birisi Nirunlar, diğeri de Dürliginlerdir. Moğollarda karşımıza Nirunlar ve Dürliginler diye iki aile çıkıyorsa; Türklerde aile ve kabilelerin olması gerekiyor. Eski Türk toplumunda ilk sosyal birlik olan oguş, yani aile bütün toplumun çekirdeğidir. Kan akrabalık esasına dayanır. Türkler dünyanın dört-bir tarafına dağılmalarına rağmen varlıklarını koruduysalar bu, ailenin öneminden ileri gelir. Türk dilinde, hiçbir millette olmadığı kadar akrabalık adına rastlanır. Türk tarihine ve kültürüne baktığımızda, Türk devletinin yükselmesinde birtakım liderler ön plana çıkar Bumin İstemi, Köl Tigin, daha sonraları Tuğrul ve Çağrı gibi.
devlete öncülük eden ailelerde vardır Kınıklar, Kayılar vs. gibi. İslam öncesi Türk tarihinin kaynaklarında devlet kurucusu iki aile ile karşılaşıyoruz. Bunlardan birisi Börülüler yani
Aşinalar diğeri de Arslanlardır A-shih-te ailesi üzerinde durulmamışsa ancak, A-shihnaların kimliği hususunda tahminler yapılmıştır Türklerde, kurt (börü), önemlidir Aşina kurt ile alâkalıyken-Arslan da Aşite ailesinin sembolüdür. Türk boylarına ad verme geleneklerinde hayvan isimlerine rastlıyoruz (Ak Koyunlu, Kara Koyunlu, Kara Keçili, Sarı Keçili,).Aşiteler Börülülerin (Aşinalar) ın yanında bulunup onlara yardımcı olan ailenin, Börülülerin akrabası olduğu ihtimaldir.
Kök Türkler çağında, Aşina Nishu-fu'yu kağan ilan eden A-shih-te liler Kutlug'un yanında da Tunyukuk vasıtasıyla görülmektedir.Tunyukuk'un adı Çin kaynaklarında A-shih-te şeklinde yazılıdır
Kök Türk Kağanlığı 7. yüzyılın ortalarında, doğusundan batısına, kuzeyinden güneyine kadar büyük bir kargaşaya düşmüştü. Devlet ihanetlere maruz kalıyor, halk perişan yaşıyordu. Elbette asil millet sahipsiz değildi. Her şeyden önce ilah onu gözetiyor ve kolluyordu. birtakım belalar musallat ettiyse de, kitabelerin ifadesine göre onu yükseltecek olan rabbin iradesiydi. devletleri ve milletleri için gözlerini hiçbir şeyden esirgemeyen deliler ortaya çıktı. Bir milletin hayatında nekadar deli varsa, o millet o kadar büyüktür. . A-shih-te Fengchi ve Wen-fu da tarihimizin şanlı delilerindendir*.
Sene 671, artık Kök Türk aksakalları arasına girmiş olan Aşina Tu-chi halkı etrafına topladı 676 da kağanlık ilan etti. 679'da o tuzağa düşürülünce esir olarak Çin'e gitmek zorunda kaldı. Aşina ihtiyatsız davranmıştı. Çin ordusunu anlayamadı. Üzerine gelenlerin İran'a yürüdüklerini sanıyordu. 679'da A-shih-te Feng-chih Wen-fu adlı iki lider, halkı ile Çin'e karşı ayaklandı ve Börülü (Aşina) soyundan, A-shih-na Ni-shu-fu adlı Kök Türk beyini kağan yaptılar. Kök Türkler ayaklanmayı destekledi. Ve baş kaldıranların sayısı yüz bine çıktı. Ve Çin ordusu, Türkler tarafından bozguna uğratıldı.
ayaklanmanın liderlerinden A-shih-te Feng-chih'in esir alınması ve Kök Türkler arasındaki anlaşmazlıkda Ni-shufu'nun öldürülmesi isyanı durduramadı. Aşina Fu-nien kendisini kağan ilan etti ve A-shih-te Wen-fu ile birleşerek Çin'e saldırdı. Ve bozguna uğrattı Çin ikisinin arasını açmayı başardı. Ve zayıfladılar ve Çin tarafından tutuklandılar Aşina Fu-nien ve A-shih-te Wen-fu başta olmak üzere 54 Türk beyinin başları kesildi. Çin imparatoru isyan edenleri teslim olduğu takdirde, öldürülmeyeceğine söz vermişti vaadini tutmadı. Aşina Ni-shu-fu ve Fu-nien'in ölümleriyle neticelenen hareketler kitabelerde; Türk milleti şöyle demiş: "Devlet sahibi idim, devletim şimdi hani? Kimin devleti için kazanıyorum. Kağanlı millet idim, kağanım hani? Hangi kağanın işini gücünü çeviriyorum", dedikten sonra Çin imparatoruna düşman oldu. Ancak kendilerini düzene sokamadıklarından boyun eğdiler", şeklinde ifade olunmaktadır.
işini-gücünü Çin adına yapan Kök Türkler, başsız olmayıp, Çin tarafından bozulsalar da, kağanlar çıkarmışlar varlıklarını sürdürmüşlerdir bir Moğollardaki Nirun ve Dürligin ailesinin karşılığı Türkçede Börüler (Aşina) ve Arslanlar (Aşiteler) dır
Türklere ait pek çok şey Moğol toplumuna yansıdı. Çengiz Han'ın Moğolları Türk nüfus ile kıyaslandığında azdı ve cengiz Türklere kendisini kabullendirmek zorundaydı. Uygur Türkü danışmanlar vasıtasıyla ona şecere uyduruldu Türklerin türeyiş ve Oğuz Kağan destanlarının kopyasıydı.Türk devletinin yükselişinde iki aile vardı. birincisi Türk halklarca saygı duyulan ve sevilen idareci kabile Börülüler (Aşina), diğeri de onların yardımcısı ve 8. asırdan sonra iktidara geçmeyi başaran Arslanlardı (Aşite). Moğollar da, milli destanlarını oluştururlarken iki aileyi örnek alarak Nirun ve Dürligin adındaki sülaleleri ön plana çıkardı
|