[Eşref]

Arkadaşlar, sanırım bu değerlendirmeyi yaparken, dönemin şartlarını ve olanaklarını düşünmeden yazmışsınız. Öncelikle Orhun abidelerinden bahsetmek istiyorum. Orhun abideleri ilk bulunduğunda bütün dünyada inanılmaz bir heyecan uyandırmıştı. O dönem için böylesine mükemmel bir çalışma, taşlara çizilen şekiller, avrupayı hayran bırakmıştı. Lakin bunların Türklere ait olduğu anlaşılınca büyük bir hayal kırıklığı yaşadılar. Bundan önce Çoyren yazıtlarımız vardı. Ama tarihimize çok fazla sahip çıkmadığımız için bunları ancak günümüzde yabancı araştırmacılar ve Çin kaynaklarından öğrenebiliyoruz.

Medeniyet konusuna gelince. Tuvalet ve hamam kültürüyle, temizliğe verdiğimiz önemle,, yeme-içme adabıyla, kullandığımız çatalla, Türkler son derece modern bir yaşam sürmüşlerdir. Atı ilk evcilleştiren, savaşlarda kullanan yine biz Türklerdir. O dönem göçebe yaşadığımız için mimari yönden eserler verememiş olsakta hiçbir ülkede çok gelişmemiş olan demir işleme sanatımız sayesinde farklı kılıçlar, silahlar üretmişiz.

Avrupaya bakacak olursak en basidinden bir örnek vereyim. Bırakın 7. 8. yüzyılları, adamlar 17. yüzyılda yaptırdıkları, Avrupanın en büyük sarayı olan "Versay Sarayı"nın tuvaleti bile yokmuş. Adamlar, yılda sadece bir kez yıkanırlarmış. Evlenen kadınların, ellerinde bir demet kokulu çiçek ile damata yaklaşmalarının sebebi de yıkanmamalarından kaynaklanan pis kokudur.

Araplar, Hz. Muhammed (s.a.v) ile hızlı bir çıkış yakaladılar. Ancak ondan öncesini yazmama gerek bile yok sanırım. Ne kadar derin bir gaflet içersinde olduklarını hepimiz biliyoruz. Peygamber Efendimiz sayesinde doğal olarak geliştiler, medenileştiler. Tüm dünya müslümanların yaşam tarzlarını tabir-i caizse kıskandılar. Ne mutlu ki bizlerde islamiyeti seçip doğru yolu bulduk.