Ulusal Bilincin Geliştirilmesi:
Modern ulusal kimlikler feodal üretim biçimlerinden kapitalist üretim biçimlerine geçerken şekillenmişlerdir. Bu geçişin tarihi sırası ve devrim veya evrim şeklinde ortaya çıkışı ulusal birimlerin temel niteliklerinin oluşmasında önemli bir rol oynadı. Batıda savaşçı aristokratların yerini fetihçi burjuvalar değişik yöntemlerle aldılar. Bu fetihçi burjuvalar batının ortak değerlerini aristokratik kültür mirası üzerine oturturken, değişik yol ve yöntemleri de ulusal karakterlerin oluşmasına renk kattı. İngilizlerin pragmatizmi ve iktisatçılığı Fransızların despotik iktidarlara karşı kavgayla beslenen devrimcilikleri, Almanların gecikmiş kapitalizmleri de hep bu bağlamda değerlendirildi.
Osmanlı devletinde modern ulus devlete temel oluşturacak edecek etnik ve kültürel açıdan türdeş bir halk tabanı yoktu. Gelecekteki Türk ulusunu oluşturacak öğeler Anadolu’da bile bir bütünlük sağlayamamışlardır. Çağdaş Türk Ulusu’nu Anadolu, Balkanlar ve Kafkasya’nın Türkçe konuşan Müslümanları uzun ve zahmetli bir ölüm kalım savaşı sonunda Anadolu’da buluşarak gerçekleştirdiler.
Tarihte ilk kez halkımız önderinin ağzıyla mazlum ulus kimliğinin bilincine varıyor ve bu fırsatla zulmü yenme kavgasına girişiyordu. Bu ölüm kalım kavgasının başka bir ön koşuluda erbab-ı say yani emekçi olmamızdı. Ancak bu koşullarda kendimiz hakkında gerçekçi olabilir ne olduğumuzu bilebilirdik. Büyük lider zaferden sonra yeni Türkiye’ye şekil vermek için toplandığı Türkiye İktisat Kongresi’nde, uzun uzun tarihte saban’ın kılıcı nasıl yendiğini anlatıyordu.
Ulus kavramı Türkiye Cumhuriyeti açısından önemli ve kurucu bir kavramdır. Bilindiği üzere ulusların doğuş döneminde ulusu neyin oluşturduğu ya da ulusun temelinde neyin bulunduğu konusunda iki farklı anlayış belirmiştir.
Bunlar sözleşmeye dayalı ulus anlayışı ve kolektif ruha dayalı ulus anlayışıdır. Bu anlayışlardan birincisi; ulusu, kökenleri ne olursa olsun aynı ilkeler etrafında iradi olarak belirmiş bir yurttaş topluluğu olarak tanımlayan ve daha ziyade Fransız devrimine bağlanan anlayıştır.Sözleşmeye dayalı ulus anlayışında, bir millete giriş özgür bir seçime, irâdî bir katılım edimine bağlanmıştır. Önemli olan kan veya ırk gibi doğuştan gelen özelliklerden ziyade toprak ve irade katılım gibi sonradan kazanılabilecek türden özelliklerdir.
Buna karşılık ulusu kolektif bir ruhun ifadesi olarak gören anlayış, tarihin, geleneklerin ve kökenin belirleyiciliğini öne sürmektedir. Daha çok, Alman romantiklerine dayanan bu anlayışta, milliyet dışarıdan katılıma ilk olarak kapalıdır; örneğin Alman olmak, iradî bir edimin sonucu olarak değil, genelde ve önceden tanımlanmıştır.
Tüm ulus-devletler, politik, kültürel, ekonomik bir birlik oluşturmayı hedefler, bünyesinde topladığı farklı grupları bütünleştirmeye yönelir. Dinsel cemaatlerin ve etnik toplulukları görmezden gelerek, yurttaşlığı esasa alır; yani farklılıkları dile getirmeksizin, ilk olarak insanları yurttaş yapan şeyin dışında adlandırmamak ister. Herkesin herkese karşı yasalar tarafından korunduğu, insan ilişkilerinin, halk ve görevlerin yasal bir zemine oturtulduğu bir hukuk düzenini oluşturmaya çalışır. Bu cumhuriyetçi demokrasi anlayışıdır.
Tüm topluluklar, genel bir deyişle halk onu oluşturacak, bir arada tutacak zihinsel bir ilke, bir kavram (notion) etrafında tasarlanır. Bu kavramlaştırma nasıl gerçekleştirilir, oluşturulur? Genel fikirler iki farklı yoldan oluşturulur. Birinci yol toplama (kolleksiyon) ve sınıflandırma yolu yöntemi, politik birleştirme tarzıdır. Buna baktığımızda halk kavramı da iki tarzda oluşturulabilir; ya benzerlikleri birleştirerek tasnif yöntemiyle ya da kavramsal inşa ve soyutlama yöntemiyle. Birinci halde etnik, ırksal veya kültürel bir anlayışla, birtakım gözlenebilen özelliklerden; davranışlar, ritler, alışkanlıklar, töreler, inançlardan hareketle bazı insanlar birleştirilebilir.
Bu politik birleştirme tarzı dediğimiz ikinci yönteme denk düşer. Burada halk kavramı ve benzeri birleştirmeler, olgusal cevaplara göre veya inançlara dayandırılarak doğrulanmaz. İnsanların bir halk olarak toplanması, doğal bir veri gibi düşünülmez. Buradaki toplanma, bir üretim veya yapım edimidir. Takdimden temsile geçmek söz konusu olur. Bu köklerden kopmayı gerektirmez, ancak köklerinde bir veri gibi alınmasını içerir.
Oysa ülkemiz bir kültür mozaiğidir. Bu gerçekten hareketle yurttaşlık kavramı yaratmak ikinci yola yakın bir yöntem izlemiştir. Ülkemizde olduğu gibi, bir toplum farklı kültürleri veya gelenekleri barındırdığı zaman, bunları birlikte düşünmenin üç tarzı vardır. Farklı kültürler ya bir yerlere yerleştirilir ve aralarında ilişki olmaz, ya içlerinden birisinde özümsenir ve diğerleri asimle edilir veya birbirleriyle bir bütün içinde kaynaşırlar. Bu demektir ki, farklı kültürler hem kendilerini korumak, hem de bir arada yaşamak istediklerinden entegrasyondan başka bir yol yoktur.
Entegrasyon kavramı, ancak politik toplanma tarzında anlamlıdır. Burada hiç kimse politik bir topluluğun doğal üyesi değildir; ama herkes üye haline gelebilir. Bu anlayış çağımızın ve ülkemizin en önemli sorunlarından biri olan çok kültürlülüğün hayata geçirilmesine en uygun model olarak görülmektedir. Çünkü bu tarz, hem kökenlerin inkarını gerektirmekte, hem de kökene bağlı olmayan politik bir çerçeve çizmektedir. Bu çerçevede kalınarak hem tekil bir şey kişi, hem de yurttaş olmak mümkündür. Daha somuta indirgersek, hem etnik bir aidiyet olarak Türk, Kürt, Boşnak veya Çerkez olmak, hem de yurttaş olmak böylece kendisi olmaktan vazgeçmeksizin bir üst kimlikte birleşebilmek mümkündür.
Toplumsal ve bireysel evrime baktığımızda, Tanrının kulu olan bir insan anlayışından, prensin tebaası, yani prensin otoritesine boyun eğmiş bireyi temsil eden ortaçağ anlayışına geçiş görülür. Burada insan, özerk bir özne değil tabi olandır. Tüm insanların tebaa olarak doğdukları anlayışı vardır. Tarihsel ve mantıksal olarak başlangıçta var olan bu tür insandan sonra yurttaş gelmektedir. Hak ve ödevliliğiyle tanınmış olan yurttaş tebaadan sonra gelmekte ve tebaanın boyun eğme durumuna son vermektedir. Bu anlayışta tebaa, başlangıç insanı değildir ve burada insanlar tebaa olarak değil, özgür ve haklar bakımından eşit doğarlar.
Politik topluluğun Cumhuriyetçi bir yöntemle yapımı çok kimlilikle ne ilkesel, ne de politik bir karşıtlık içermez. Cumhuriyetçi anlayışta ortak varoluş ilkesi, diğerinin hakkı ilkesine o da özgürlüklerin birlikte varoluş ilkesine götürür.
Yurttaşlık kabaca bir devlete aidiyeti belirtir; bireye bir takım hak ve ödevler içeren hukuki bir statü verir. Ancak yurttaşlık sorunu, sadece yasal veya anayasal bir sorun değildir; bireyin topluluk içinde yer alma tarzı ve politik iktidarlar ilişki tarzını da içerir.