9- SORU ZAMİRLERİ (CÎNAVKÊN PIRSIYARÎ)
Kürtçe'de dört soru zamiri vardır.
1- 'kî' ve 'kê': Türkçe'deki 'kim' e karşılık gelir. 'kî' ve 'kê' nötrdür, yani cinsiyetsizdir. 'kî' zamiri bükümlü olmayan yani yalın zamirleri karşılar, 'kê' ise bükümlü zamirlere cevap olur. Bükümlü zamirler daha önceki dersimizde işlediğimiz gibi 2. grup zamir diye belirttiğimiz zamirlerdir. (bk. Mizgîn Dergisi 16. sayı).
a- Kî çû Dîlokê? (Dilok'a kim gitti?): Em çûn Dîlokê (Biz Dilok'a gittik)
b- Kê ew sêvê xwar? (o elmayı kim yedi?): Me ew sêvê xwar (biz o elmayı yedik)
Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi 'kî' sorusuna 1. grup zamiri 'em' ile cevap verildi, 2.cümledeki 'kê' sorusuna 2. grup şahıs zamiri 'me' ile cevap verildi.
Ayrıca 'kî' ve 'kê' hem özne hem de nesne olarak görev görebilirler.
Kê kî dî? (Kim kimi gördü?) : wê (fatîmayê) ew (xezal) dî [ O (fatîma) onu (xezal'ı) gördü ].
Kî çû mala kê (kim kimin evine gitti) : Ew (xetîce) çû mala wî (azadî) [ O (hatice) onun (azad'ın) evine gitti]
Kürtçe'de kim zamirinin çoğulu, her iki zamirin beraber kullanılmasıyla oluşur.
kî û kî çûn?: Kimler gitti? Kê û kê gotin?: Kimler dedi?
Kî çûn, kê gotin doğru kullanım değildir. Yani çoğulluk fiil ile belirtilmez.
2- 'çi' ve 'çiyê': 'çi' Türkçe'deki 'ne' ye karşılık gelir. 'çi' cümle içerisinde nesne olarak yer alır.
'çi' nesne olarak kullanılır.
ÖRN:
bêrîvanê (wê) çi da ehmed (ew)?
[berivan (O) ahmed'e (O'na) ne verdi?]:
bêrîvanê (wê) pirtûk da ehmed (ew)[berîvan (O) ahmed'e (O'na) kîtap verdi].
'çiyê' , Kürtçe'de pratikte çok kullanılmasa da 'ne' cümle içerisinde özne olarak kullanıldığında, özne görevi görür. Buna göre cevaptaki özne de 'ê' takısı alır.
ÖRN: çiyê firiya? [ne uçtu?] : Çûkê firiya [Kuş uçtu]. çiyê baz da? [ne koştu?] :Kûçikê baz da. [Köpek koştu]
3- 'kîjan' : Türkçe'deki 'hangi' ye karşılık gelir. Bileşik bir kelimedir. 'kî-ji-wan' zamir ve eklerinden oluşur. 'kîjan' zamirinde cinsiyet farkı vardır. Nötr değildir.
Kîjanê deki 'ê' takısı dişillik göstergesidir. Kîjanî deki 'î' takısı erillik göstergesidir. Kîjanan daki 'an' eki çoğulluk belirtir.
ÖRN:
Kîjanê xwarin xwar? (D) : Hangisi yemek yedi?
Kîjanî çû nêçîrê? (E) : Hangisi ava gitti.
Kîjanan dît? :Hangileri gördü
'Kîjan' zamiri hem özne hem nesne olarak görev görürler. Yukarıdakiler özneye örnekti. Nesne ise:
ÖRN: Te Kîjan dît?: Sen hangisini gördün?
Kîjanê (D) Kîjan têk bir?: Hangisi, hangisini yendi?
4- 'Çend' : Türkçe'deki karşılığı 'kaçı' dır. Cevabı sayıyı belirtir.
çend tênê vir? [Kaçı buraya gelecek?] : şeş têne vir [altısı buraya gelecek]
Hem özne hem nesne olarak kullanılabilirler.
ÖRN:
çendan çend têk birin? [kaçı kaçını yendi?] : diduwan sisêyan têk birin [ikisi üçünü yendi]
10- BELİRTİSİZ ZAMİRLER (CÎNAVKÊN NEBINAVKIRÎ)
Bu zamirler sayı, kişi veya mekan olarak bilinmeyen şeylerin yerine kullanılır. Bazıları tekil bazıları çoğuldur. Cinsiyet anlamında nötrdürler. Kürtçe'de belirtisiz zamirler çoktur. Belirtisiz zamirler hem özne hem nesne görevi görebilirler. Biz isimlerini ve anlamlarını verip birkaç örnekle yetineceğiz.
ÖRN: yek:biri, her yek: her biri, yek kes; birisi, kes:kimse, herkes: herkes, tişt/ewk:şey, tu/hîç: hiç, filan:falan, bêvan: filan, çend: kaç, her:her, hemî/hemû/giş/tev:hepsi/tüm/bütün, hin/hinek:bazı, çendek:birkaç, gellek:birçok/bir sürü
Tu car neçûye kar?: hiçbir zaman işe gitmemiş mi?
Kesek bi wî nikare: kimse onu yenemez.
Herkes çû malê: herkes eve gitti.
Gellek car ez li te geriyam: çok defa seni aradım.
Hemiyê wan xwarin: onların hepsi yedi.
Çendek çûn û hatin: birkaçı gidip geldi
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki soruları ve cevaplarını beraber çeviriniz.
ÖRNEKLER:
Kim (Alî) kime (Veli) vurdu?: kî (Elî) li kê (Welî) xist?
O (Ali) onu (Weliyi) vurdu: ew (Elî) li wî (Weliyî) xist
Ne (at) eve geldi?: çiyê hat malê?
At eve geldi: Hespê hat malê
Kaçı kaçına baktı: çend li çendan mêze kirin?
Beşi üçüne baktı: Pêncan li sisiyan mêze kirin
Kim kimi rüyada gördü?
Kim buraya gelebilir?
Kim Newroz’u kutluyor?
Kime araba verdiler?
Kimler Amed'e gidecek?
Kimleri görmediniz?
Kimlere elbise aldınız?
Kimlerden borç aldınız?
Azad ne okuyor?
Bawer ne getirdi?
Siyabend ne yiyor?
Zozan ne dedi?
Suda ne yüzüyordu?
Ne başak verdi?
Ne gelmedi?
Ne çocuğa tekme attı?
Hangisi dama çıktı? (D)
Hangisi iyi değil? (E):
Hangisini seviyorsun? (E):
Hangisine elma verdin? (D):
Hangileri daha olgun?:
Hangilerinden aldın?:
Hangisi (E) hangisine (E) ders verdi?
Hangileri Mizgîn okuyor?
Kaçı gitti?
Kaçını sordunuz?
Kaçına elbise aldınız?
Kaçı okula gidiyor?
Kaçı kaçını gördü?
Kaçının evi var?
Kaçından kaçını saydınız?
Kaçı aç, kaçı tok?
Aşağıdaki cümleleri çeviriniz
Yekê sêva min xwariye
Tu kes tu car karek wusa nake
Tu qet çûyî Amedê?
Hin mirov baş in
Gellek mal û mulkê wê heye
Ew her dem li dikana xwe ye?
Li vir her tişt buha ye
Çend donim erdê min heye
Filan kes nehat dawetê
Divê herkes Mizgîn bixwîne
Tu herdem nikarî bazdî
Gazî hemî merivên xwe nekiriye?
Her yek çend kîlo tên?
Li mal tu tişt tune
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER:
Dîlok: Antep
Xarpêt:Elazığ
Agirî: Ağrı
Amed: Diyarbakır
Erzingan: Erzincan
Sêwas: Sivas
Dêrsim: Tunceli
Çewlik: Bingöl
Êlih: Batman
Ruha: Urfa
Semsûr: Adıyaman
Çolemêrg: Hakkari
Qertaf: Ek
Parkît: Sonek
Pêrkît: Önek
Rastnivîs: İmla
Lêker: Fiil
Rêziman: Dilbilgisi
Wêje: Edebiyat
Çand: Kültür
Dîrok: Tarih
Hest: Duygu
Raman:Düşünce
Erdnîgarî:Coğrafya
Temen:Yaş/ömür
Pitik: Bebek
Zarok: Çocuk
Ciwan:Genç
Extiyar/Pîr: Yaşlı
Xort:Genç/delikanlı
Çiya: Dağ
Derya: Deniz
Deşt: Ova
Çem/Robar:Nehir
Zozan: Yayla
Gir:Tepe
GEÇEN AYIN CEVAPLARI:
Aşağıdaki Cümleleri Kürtçe'ye çevirdikten sonra bileşik zamirlerin farklı formlarında yazınız.
ÖRN:
Ben ona dedim: Min ji wî/wê re go: Min jê re go.
Sen ondan yedin mi?: Te ji wî/wê xwar : Te jê xwar.
Ali ondan büyüktür: Elî ji wî mezintir e: Elî jê mezintir e
Siz ağaçtan mı düştünüz?: Hûn ji darê ketin?: Hûn jê ketin.
Biz ona güldük: Em bi wî/wê keniyan: Em pê keniyan.
Eve ateş düştü: Agir bi malê ket: Agir pê ket.
Siz ona bakmadınız mı?: We li wî/wê mêze nekir?: We lê mêze nekir?
Biz ona giydirdik: Me li wî/wê kir: Me lê kir.
Sen evin içinde misin?: Tu di malê de yî?: Tu tê de yî?
Onlar Amed'in içindedirler: Ew di nav Amedê de ne: Ew tê de ne.
Aşağıdaki cümleleri bileşik zamirin diğer formuna dönüştürdükten sonra Türkçe'ye çeviriniz:
ÖRN: Ew boyax lê dan:Ew boyax li Wî/Wê dan:Onlar boyayı ona (duvara, kapıya) sürdüler
Em lê suwar bûn: Em li wî/wê (hesp) suwar bûn: Biz ona (ata) bindik.
Hûn lê ketin?: Hûn li wî/wê (mêrik) ketin?: Siz ona (adama) çarptınız mı?
Me pê xist: Me bi wî/wê (zava) xist: Onlar ona (damada) taktılar.
Ew pê re çûn: Ew bi wî/wê (bavê xwe) re çûn: Onlar onunla (babalarıyla) gittiler.
Tu tê de yî: Tu di nava wî/wê (bexçe)de yî: Sen onun (bahçenin) içindesin
Hûn tê de nîn in: Hûn di nava wî/wê (erebe) de ne: Siz onun (arabanın) içindesiniz
Xwe jê dûr kir: Xwe ji wî/wê dûr kir: Kendilerini ondan uzat tuttular
Te jê hez nekir?: Te ji wî/wê hez nekir?: Sen onu sevmedin mi?
Aşağıdaki cümleleri çeviriniz
Giden benim babamdı: Ê ku çû bavê min bû
Görmediğin o muydu? (D): A ku te nedî ew bû?
Koşanlar kim?: Ên ku baz didin kî nin?
Ölenler geri gelmiyor: Ên ku mirine, paşde nayên.
Kırılan masa budur:Maseya ku şikiya ev e?
Çalışan bilgisayar hangisi: Kompîtûra ku dixebite kîjan e.
Çalan radyo küçük olanıdır: Radyoya ku dixebite ya biçûk e.
Ew ê ku mamoste ye: O, öğretmen olandır.
A ku mir neyarê me bû: O ölen bizim düşmanımızdı.
Ên ku baz didin xort in: Koşanlar gençlerdir.
Paceya ku vekiriye ev e: Açık olan pencere budur.
|