Siyaset Forum

[murataltug1985]

İLBER ORTAYLI yazıları
Şeyh Safuiddin ve Şah İsmail türbeleri
SÜSLEME SANATININ EN SEÇKİN ÖRNEKLERİ SAFEVİLER DERGÂHI’NDA
*
SAFEVİLER*Dergâhı,bir şehitler mezarlığı, Safevi savaşlarında ölenler buraya gömülmüştür. Yedi kapılı dergâhın girişinde,dervişin kendini dünyadan tecrit edeceği çilehane yer alıyor. Dervaze denen kapı İran çini sanatının en güzel örnekleriyle tezyin edilmiş En son noktada Şah İsmail’in anası Alemşah Hatun’un mezarı bulunuyor.kabrin yanı başında Şeyh Safi, Şeyh Haydar’ın ve Şah İsmail’in türbeleri var.

Babürler devri Hint sanatı ile İran sanatının en önemli sentezini türbelerin içinde, sandıklarda görülür. 16’ncı asrın Türk ve İran dünyasında süsleme sanatının geometriden ustalıkla yararlandığı rakipsiz bir eser ortaya çıkarıldığını bu türbelerde görebilirsiniz.

İran 18. Yüzyılın sonlarında Perslerin hâkimiyetine girmiş olsa da İran bölgesindeki toplumların %30’u Safevi kökenli Türkmenlerden oluşmaktadır.*
Büyük Selçuklu Devletinde Türkleşen İran Coğrafyasını tarihi Safevi Devletinden devralmış, 235 yıllık hâkimiyetinde derin izler bırakan*Safevi Devleti, günümüz İran ve Azerbeycan Türklerinin kökenini teşkil etmiştir.

[murataltug1985]

Şah İsmail Dönemi (1501 – 1524)

Safevi Devleti Safeviye Tarikatı,itikadi bir teşekkül olsa da hâkimiyetler kurmak amacıyla savaşlara girişiyor, fetihler gerçekleştiriyordu. Şah İsmail* savaşlarda yükselmiş,tarikat mensubu ordusu ile İran ve çevresinde söz sahibi olmuştu
Şah 14 yaşındayken elde ettiği güç ile Türkmen toplumlarının itibarini kazanmıştı.

Safevi Devleti Safeviye Tarikatına mensup aşiretler göçebe Türkmenlerlen güçlenen Şah İsmail, 1501de Akkoyunlu himayesindeki Tebrizi hâkimiyet altına aldı bağımsızlığını ilan ederek*Safevi Devletinin temellerini attı (1501)

Şah İsmail, aslında Akkoyunlular’ın torunuydu şahın Annesi, Uzun Hasan’ın kızıydı. Şah Tebriz’i* Uzun Hasan’ın torunu Mirza’dan almış ve*Safevi Devletinin temellerini atmıştı. Tebriz’i almasından 7 yıl sonra ise Akkoyunluları tarih sahnesinden sildi.*Şahın Türkmenleri himayeye alması siyasi dengeleri etkiledi.hâkimiyet altındaki İran, Azerbaycan ve Irakta Türkler Araplar Farslar yaşamaktaydı.devlet teşkilatında Türkmenler vazifelendirilmekteydi. Osmanlı Devletinden dışlanan göçebe Türk Toplumlarının Şaha bağlılığı pekişmekteydi.*

Safevi Devleti Tebriz’in aldıktan sonra kendisini Azerbaycan Şahı ilan eden İsmail, Sasaniler üzerinde hak iddia ederek İrana ilerledi On yıl süren seferlerde Hamedan,Şiraz* Kirman, Necef ve Kerbela, Van,Bağdat, Horasan ve Herat şehirlerini hâkimiyeti altına aldı ve Devletinin Sınırlarını süratle genişletti. Şah İsmail, İran hâkimiyetini kesinleştirmişti Horasan ve Herat’ı Özbek Şehbani Hanlığından almıştı.

Safevi Devleti Özbek Şehbani Hanlığı, Horasan ve Herat mağlubiyetini kabullenmemişler, başarılı olamasalar da Maveraünnehir’e çekilerek onlarca yıl Safevi Devleti*ile mücadeleye girişmişlerdir. Özbek mücadeleleri, Şah dönemi boyunca çözülememiştir Şah İsmail’in kurduğu Asya’nın en büyük devleti Safeviler Azerbeycan ve Doğu Anadolu hattındaki sınırları ile devrin en büyük Türk Devleti olan Osmanlı İmparatorluğu ile sınır haline gelmiştir

[murataltug1985]

Safevi Devletinin Zayıflaması (1514 – 1524)

Safeviye tarikatı. Şah İsmail döneminde Anadolu Türkmenlerine ve Türkmenlere öncelik vermekteydi. Şah ın yönetimi* zayıflayınca* Bâtıni Türkmenlerin*Safevi Devletindeki* üstünlüklerine gölge düştü. dışlanan Göçmen Türkmenler, Bâtınilikten Aleviliğe kaydı kendilerini Alevi olarak ifade eder hale geldiler Şah İsmail’in inisiyatifi kaybetmesiyle Türkmenlere verilen öncelik Fars ve Araplara geçti devlet teşkilatınfa vazife almaya başladılar

Şah İsmail’in* idaresinin zayıflaması ile Safeviye tarikatının vezirlik gibi makamlarına Farslı devlet adamları atandı Türkmenler bu durumu kabullenmediler Tıpkı Osmanlı Devletindeki Alevi Türkmenlerin Şahkulu isyanıyla devlete meydan okuduğu gibi isyan hareketine girişerek Farslı vezirleri öldürdüler. On beş yıl süren isyanlar neticesinde 5 vezir Türkmenler tarafından öldürüldü.*

Şah İsmail vezirlerinin türkmenler tarafından öldürülmesine seyirci kalmaktaydı devlet işlerinden vazifeyi Safeviye tarikatının atadığı Vezir, Emir ve Valilere bırakıyordu. Safeviye tarikatı ise etnik ayrılıkçılık güderek Şii* Fars ve Arap kökenli devlet adamlarına öncelik veriyordu. Osmanlıdan dışlanınca*Safevilere biat eden Türkmenler Safevi Devleti tarafındanda dışlanıyordu

Safevi Devletinin Arap ve Farsları öne çıkartması türkmenlerin asimilesine yol açtı. Bâtıni olan Göçebe Türkmenler zamanla Şia mezhebini benimseyerek Şii olmuş, sonrasında lasimilasyona uğrayarak Farslaşmaya başlamışlardı. Türkmenler varlıklarını korumuşlardır Türk Devleti olarak kurulan*Safevi Devleti*Farslaşmaya ve Fars Devleti haline gelmeye başlamıştır.*

Şah İsmail’in kudreti ile Türk Devleti olarak kurulan*Safeviler Çaldıran mağlubiyetiyle zayıflamış, Devlet mevkilerinin Farsların eline geçmesiyle Farslaşmaya başlamıştır Şah İsmail, 1524 yılında Erdebil’de hastalanarak iç kanama sonucu genç yaşta (37) vefat etti. Şahın ölümüyle yerine oğlu Tahmasp geçti.*

[murataltug1985]

1. Tahmasp Dönemi (1524 – 1576)

Şah İsmail döneminde kurulup* güçlenen*Safeviler* Çaldıran sonrasında zayıflamışlardır Osmanlılar Safeviler üzerinde baskı uygulamaya* başlamıştır İranı kontrol altına almak isteyen Osmanlılar Safevilerin iç işlerine müdahil oluyor, Vali ve idareci atanmalarında inisiyatif kullanabiliyordu

Tahmasp zamanında Horasanda devam eden Özbek mücadeleleri* alevlendi.*Safevi Devletinin yıktığı Özbek Hanlığı Horasan’da otorite kurmak için Safevilerle mücadele ediyorlardı.Özbeklere karşı ordunun başına geçen Tahmasp, Özbekleri mağlup ederek Horasan’daki otoritesini korudu

Devletin idaresini eline alan Tahmasp, Bağdata hareket etti.Bağdat valisi Musullu Zülfikar Bey, Sünni ve Osmanlı yanlısıydı, Bağdat’ı Osmanlı Devletine katmak istiyordu Tahmasp, Bağdatta vali musullu Zülfikar ile mücadeleye girişti* mücadeleyi kazanıp Bağdat valiliğine Şii Valiler atadı ve otoritesini sağlamlaştırdı.

Tahmasp’ın hedefi Azerbaycan ve Doğu Anadoluydu Şah İsmail döneminde*Safevilere bağlı bölgeler Osmanlı Devleti’nin gölgesi altındaydı Osmanlılar batıda Balkan mücadelesindeydi doğuyu* ihmal etmekteydi.Tahmasp, babası Şah dönemindeki gibi Alevi Türkmenleri yanına çekmeye, Anadolu Beyliklerinde baskı kurmaya başladı.

Tahmaspın baskılarıyla Bitlis ve Van beylikleri Safevilere bağlandı zoraki bağlılık uzun sürmedi.
Sultan Süleyman,*Safevi Devletine Sadrazam İbrahim Paşa’yı Azerbaycan seferine gönderdi Tahmasp’ın zorla kendisine bağladığı Sünni beylikler baskılar nedeniyle Osmanlı Devletini bekler duruma gelmişti. *

[murataltug1985]

1. Tahmasp Dönemi (1524 – 1576)

Safeviler*en önemli şehirlerini kaybediyordu Van, Bitlis, Tebriz Osmanlılar tarafından fethedilmişti. Bu Safevilerin yıkılması anlamına geliyordu. Şah tahmasb kaybettiği topraklar Tebriz ve Vanı* hâkimiyet altına aldı Bağdat’taki Osmanlı Ordusu yorulmuş zayıflamıştı. Tebriz’i fethedemeyen Osmanlı Ordusu İstanbul’a döndü ancak Tahmasp Bağdat’ı alamadı.*

Safeviler Osmanlı seferleriyle zorda kalınca Özbek tehdidi ortaya çıktı. Özbeklerin* Horasan’a girmesiyle Tahmasp Horasan seferine çıktı 2 yıllık mücadele sonucunda Özbekleri Horasan’dan çıkarttı Tahmasp, Gürcistana yürüdü. Kafkaslardaki hâkimiyetini kuzeye genişletmek isteyen Tahmasp, Gürcistan seferi ile hâkimiyetini pekiştirdi hem de* Devlet hazinesini zenginleştirdi.

Tahmasb Gürcistan fethinden sonra kardeşi Elkas Mirzayla mücadeleye başladı. Saltanat* Mirza,*Safevilerde güce erişemeyince Osmanlı desteğini almak amacıyla İstanbul’a gitti Osmanlı* himayesinde Safevilere karşı kullanılan Mirza, Osmanlı Ordusu ile Vanı kuşatma altına aldı.

Tahmasba karşı taht mücadelesine girişen Mirza Ulama Paşa komutasındaki Osmanlı Ordusu ile Van’ı aldı Tebriz’e yola çıktı. Ulama Paşa’nın ordusu ve Sultan Süleyman’ın komutasındaki Osmanlı Ordusu ile Tebriz’e girerek Tebrizi fethettiler

[murataltug1985]

1. Tahmasp Dönemi (1524 – 1576)

Van, Bitlis ve Tebriz’i kaybeden Tahmasp,Sultan Süleyman’ın İstanbul’a dönmesiyle taarruza geçerek Anadoluda sefere girişti Erzincan’a ilerledi. seferin amacı fetih değil intikam ve yağmaydı. Tahmasp,yağma ve talandan sonra Karabağ’a çekildi. Tahmasp’ın yağma faaliyetleri Erzincan’la sınırlı kalmadı. Karabağ üzerinden Osmanlı Beyliklerinide yağmaladı Sultan Süleyman aynı şiddetle karşılık verdi

Nahcıvan seferine çıkan sultan süleymanın ordusu Safevilere öldürücü darbeyi vurmak için yola çıkmıştı Sultan Süleyman ordusunun başındaydı* Musul’u ve Kars’ı fetheden Kanuni, Nahçıvan’a doğru ilerliyordu. Tahmasp, Kanuniden barış istedi Safeviler*ile Osmanlılar arasında ilk kez imzalanan barış anlaşması ile* Bağdat Irak Azerbaycan’ın Fırat ile Dicle nehirleri arasındaki bölge Tebriz Osmanlı Devletine bırakıldı.*

Safeviler*ile Osmanlılar arasında ilk kez anlaşma imzalanmıştı.barış uzun sürmedi. Anadoludaki emelinden vazgeçmeyen,Tebriz’i Osmanlılara bırakan Tahmasp, Şehzade Bayezid’in isyanına destek verdi osmanlıya hasmane bir tutum izledi doğu sınırlarında cephe açmak istemeyen barış için Kars’ı*Safevilere verdi. Ancak* Osmanlı tarafından geri alındı

Şah İsmail döneminde kurulup büyük bir devlet haline gelen*Safeviler Şah İsmail döneminde zayıflamıştı. süreç Şah Tahmasp döneminde devam etti.Tahmasp, güçlendirmiş Osmanlılardan kurtararak sınırlarını genişletmişti

Tahmasp, 2. Selim ve 3. Murat döneminde Osmanlılar ile dostane ilişkiler güttü.Safeviler güçlü değildi.Tebriz, Şam ve Van gibi en önemli Safevi Şehirleri Osmanlı hâkimiyetindeydi Varlığını Doğu Azerbaycan, Kuzey İran ve Horasanda devam ettirmeye çalışan Tahmasp,devletin küçülmesine engel olamayarak Osmanlı Devletinin gücünü kabullenmek zorunda kalmıştır.*

Tahmasp, Sultan Süleyman’ın ölümünden sonra iç karışıklıklar ile uğraşmış, Horasandaki Özbek taarruzlarıyla uğraşmış ve devlet teşkilatında Farsların ön plana çıkmasına engel olamamış, ülkesini ayakta tutmaya çabalamıştır 1576 yılında öldüğünde Safeviler saltanat mücadelelerine sahne olacak, zayıflamış ve küçülmüş *Safevi Devleti, cihan devletinden uzaklaşarak zayıf bir devlet haline gelecektir.*

[murataltug1985]

2. İsmail Dönemi (1576 – 1577)

Tahmasp’ın ölümüyle büyük oğlu Muhammed hüdabende taht varisiydi yarı kördü. yerine kardeşi İsmail geçti. İsmail, Osmanlılar ile mücadelede büyük başarılara imza atmış, mükâfat olarak* Horasan’a vali atanmıştı.

İsmail, babası tahmasbın saltanatını ele geçirme niyetindeydi.düşüncesini güvendikleriyle* paylaşan İsmail’in niyeti güvendikleri tarafından Tahmasp’a ulaştırılınca Tahmasp, oğlu İsmail’i hapse atarak 20 yıla mahkûm etmişti.Tahmasp’ın vefatıyla hapisten çıkartıldı.kardeşi Haydar Mirza da saltanat adayıydı ve saltanat makamını Safeviye tarikatı belirleyecekti.*

İsmail, Türkmen bir anneden di Kardeşi Haydar Mirza’nın annesi ise Gürcü idi.ayrılığa düşen Safeviler saltanat sahibine karar verememişlerdi. taraftarları Haydar Mirza’yı tahta geçirmeye teşebbüs ettiler.İsmail taraftarları ile yaşanan mücadeleler neticesinde Haydar Mirza öldürüldü İsmail saltanat makamına geçti

İsmail, tahta geçtikten sonra Sünni olduğunu açıkladı.Safevi din önderleri ve Kızılbaş Alevileri* tepkiyle karşıladı.Saltanatın verdiği güçle karşı gelenleri bastıran İsmail, 24 Kasım 1577 yılında kız kardeşi Perihan Hanım’ın da yardımı ile zehirlenerek öldürüldü.*

[murataltug1985]

Muhammed Hüdabende Dönemi (1577 – 1587)

2. İsmail’in zehirlenerek öldürülmesiyle Tahmasp’ın büyük oğlu Muhammed Hüdabende safevi* tahtına geçirildi. Hüdabende döneminde*Safevilerde sorunlar meydana geldi Saltanat mücadelesiyle* sarsılan devlet otoritesi, yarı kör olan Hüdabende’nin itibarına gölge düşürdü.Türkmenler ile Farslar arasındaki* mücadeleler de sorunların büyümesine neden oldu.

Ordudadaki Fars-Türkmen çatışmaları saraya kadar uzadı saltanat makamında* kendisini gösterdi* Horasan’dan uzaklaştırılan Özbekler,*Safevilerin* zayıflaması ile Horasan’ı zapt ettiler, İran içlerinde* söz sahibi duruma geldiler.*

Safevilerdeki karışıklıklar Osmanlı ilişkilerine* gölge düşürdü.Ruslarla mücadele eden Osmanlılar doğu sınırlarını genişletmek istiyordu*Safevilerin saltanat mücadelesi Osmanlı’nın Azerbaycan ve Kafkaslardaki stratejilerini kolaylaştırmaktaydı. Bu durumda Hüdabende’nin saltanatına gölge düşürüyordu iç karışıklıklar Safevi sarayındaki komplolar gizli faaliyetler içinden çıkılamaz bir hale geliyordu.*

Safevi Devleti Türkmen-Fars mücadelelerine sahne oluyor, saltanatta ise siyasi oyunlar bitmiyordu.en sonunda saray darbesi gerçekleşti Hüdabende tahttan indirildi saltanat makamı 14 ay boş kaldı. taraflar birbirleri ile mücadele etmiş, Muhammed Hüdabende’nin oğlu Abbas*Safevi Devletinin Şah’ı ilan edilmişti

[murataltug1985]

1. Abbas Dönemi (1588 – 1629)

1. Abbas,entrikalarla babası Muhammed Hüdabende’nin yerine saltanat makamına geçti Şah Abbas, 42 yıllık hâkimiyetinde*Safevi Devletini zor durumuna rağmen ayakta tutabilmiş, elde ettiği başarılarla devletin yıkılmasına engel olmuştur.*

Şah Abbas’ın ilk faaliyeti,Özbek tehdidini bertaraf etmeye çalışmak oldu.Osmanlı Devleti ile bir anlaşarak Doğu Azerbaycan ve Kafkas topraklarını Osmanlılara terk etti.*Safeviler*kuzey sınırlarını kaybetmiş ancak Osmanlı Devleti tarafından gelecek tehditlere karşı kendisini güvence altına aldı

Şah Abbas’ın Özbeklerle mücadelesi* başarılı olamadı.Safevi ordusu, düzensiz ve yarı sivil bir orduydu. Büyük mücadeleler için düzenli bir ordu gerekiyordu. Abbas,düzenli ordu kurmaya çalıştı Özbekler ile mücadele etti.Düzenli ordunun kurulması mevcut orduyu zayıflatıyordu. Zira mevcut orduda yağmadan pay alan aşiret askerleri, yerlerini Düzenli birliklere bırakmak istemiyorlardı.

Düzenli ordu,ciddi bir maliyet oluyor, maliyet için devlet hazinesi yetersiz kalıyordu. Şah Abbas’ın düzenli ordu kurması 20 yıl sürdü.düzenli ve güçlü orduya sahip olan Abbas, Horasan’a girerek Özbekleri büyük bir bozguna uğratıp Horasandan çıkartmayı başardı.*

Horasan’ı Özbeklerden alan Şah Abbas* hedefi Osmanlı Devletiydi.Osmanlı Devletinden Doğu Azerbaycan hattını istemiş, Osmanlılarla anlaşamayınca ordusuyla birlikte Azerbaycan seferine çıkarak eski topraklarını Osmanlı Devletinden geri aldı ve Doğu Azerbaycan hattındaki hâkimiyetine yeniden kavuştu

Şah Abbas’ın ordusu*Safevilerin çehresini değiştirdi Safevilerin en etkili gücü Alevi Türkmenlerdendi düzenli orduda Türkmenler değil Fars ve Arap tebaaları ile Saltanat makamına sadık Gürcü, Ermeni ve Çerkez köleler vardı Böylece Safevi Devletinin kurucu unsuru Türkmenler Farslaşmaya başlayan*Safevi Devletinde geri plana itildi. Türkmenler azınlık durumuna düşmüşlerdi.*

Düzenli orduya geçilmesi ile Safeviler başkentini İsfahan’a taşıdı.Farslaşan ve kendisini İran Devleti olarak tanıtan Safeviler Fars kültürel akımına öncelik vererek İsfahan’da pek çok kültürel yapı, meydan ve türbeler inşa ettirerek hem sosyal hem de kültürel mevcudiyetini Fars kültürüne devşirdi.

Bu tarihlerde İsfahan’da şehircilik yükseldi, saltanat makamı ve tüm kurumlar Şii’leşti. Basra körfezinde Portekizler ve İngilizler ile ticaret anlaşmaları yapılarak İsfahan eşrafının zenginleşmesi sağlandı.*

Bir Türk Devleti olarak kurulan*Safeviler Şah Abbas döneminde Farslaşarak Türkmenler azınlık haline getirildi.İran tarihine mal olan*Safeviler toplumsal olarak zenginleşmiş siyasi olarak zayıflamış politik açıdan küçülmüştür. Bu zayıflama, ilerleyen yıllarda*Safevi Devletini yıkılma sürecine sürükleyecektir.*Şah Abbas, 42 yıllık uzun hâkimiyetinden sonra, 1629’da vefat etti yerine oğlu Safi Mirza geldi.*

[murataltug1985]

Safevi Devletinin Farslaşması

Safevi Devletinde Türkmenler çok önemliydi Selçuklu dönemindeki Türk göçleri Anadolu’ya kaymış, Anadolu’ya gidemeyen Türkmenler böl
Safevi Devletinin temellerini teşkil etmişlerdir Devletin kurucusu Şah İsmail,Türkmen topluluklarını sahiplenerek gücüne güç katmış,bu toplumlara Şii inancını nüfuz ettirerek kendi tebaası haline getirmiştir

Bâtıni Türkmenler, Osmanlıların* baskıları nedeniyle Sünni Türk Boyları gibi yerleşik hayata geçememişler, göçebe yaşayarak Bozkır kültürünü devam ettirmişlerdir. at sırtında konar-göçer hareket ede Türkmenler askeri açıdan avantaj sağlıyordu. güçlenmek ve göçebe Türkmenlerden istifade etmek isteyen Şah İsmail, devlete Türkmen beylerini atamış, orduda Türkmenlere görev vererek Fars ve Arapların devlet nizamında yükselmesine mani olmuştur

Safevilerde yalnızca Türkmenler değil* Selçuklular döneminde İran-Irak hattına yerleşen Türk kitleleri* Farslar ve Araplar Sasaniler, Samanilerde vardı
Azerbaycan hattında Türkmenler* Doğu İran hattında Farslar Özbeklerden Türk boyları ve göçebe Türkmenler Irak ile Acem bölgelerinde ise Türkmenler, Araplar Farslar yaşamaktalardı.

Safeviler kurulduğu yıllarda yarısı Türkmen yarısı Fars ve Araplardan oluşmaktaydı nüfus dengesi Şah İsmail’in ölümü ile birlikte* Farsların lehine geçti Şah Abbas döneminde Farslar asli unsur olarak görülmeye, Türkmenler azınlık durumuna düşmeye başladılar.*

Safevi Devletinin Farslaşmasının ve Osmanlı Devletinden dışlanan Batıni göçebe Türkmenlerin Safevilere bağlanması sonrası hayal kırıklığına uğramalarının sebebi Şii inancıdır Safevi Devleti*Şii inancını benimseyen Türk kökenli* bir devlettir Safeviye Tarikatını ve Şii inancı benimseyen Farslar tarafından tahakküm altına girmiştir, fars etkisi Safevi Devletinin politikalarına yansımıştır.

Şah Abbas döneminden sonra Türk kimliği ortadan kalkarak önce İranlılık ön plana çıkmış, Farsların devlet nezdindeki tahakkümü kesinleştikten sonra ise İran Tarihine mâl olur hale gelmiştir. Unutmamak gerekir ki bugün İran devleti içerisinde yaşayan Türkmenler İran nüfusunun %30’undan fazlasını teşkil etmektedirler. Bugünün İran Devleti içerisindeki Türk nüfusunun kökeni de*Safevi Devletine dayanmaktadır.*